Święto Trzech Króli: Tradycje stare i nowe. Co warto wiedzieć o jego historii, symbolice i zwyczajach?

Święto Trzech Króli, inaczej nazywane Dniem Objawienia Pańskiego lub Epifanią, które jest jednym z najstarszych chrześcijańskich świąt, zawsze obchodzone jest 6 stycznia. Od 2011 roku w Polsce święto Trzech Króli jest dniem wolnym od pracy. To powrót do dawnej tradycji – 6 stycznia był również dniem wolnym w dwudziestoleciu międzywojennym oraz po II wojnie światowej od roku 1951 do 1960. Podobnie jak w Polsce, Trzech Króli jest dniem wolnym od pracy również w: Austrii, Chorwacji, Finlandii, Hiszpanii, Wenezueli, Włoszech, Grecji, Słowacji i Szwecji oraz trzech niemieckich landach (Bawarii, Bawarii-Wirtembergii, Saksonii-Anhalt). Obecnie wyjątkowość tego dnia podkreśla święcenie złota, kadzidła i mirry oraz organizowane w wielu miastach orszaki. Jak kiedyś świętowano Trzech Króli?

Do nowo narodzonego Chrystusa przychodzą Trzej Królowie, aby oddać mu pokłon i uznać jego boską naturę — to w skrócie, bo historia tego święta jest nieco bardziej skomplikowana. Kościół Katolicki świętuje dzień Objawienia Pańskiego, czyli moment, w którym Bóg objawił się człowiekowi (nazywa się to Epifanią). Symbolicznymi reprezentantami rodzaju ludzkiego jest Trzech Króli, przybywających z całego ówczesnego pogańskiego świata. Czy Trzej Królowie to postacie historyczne? Prawdopodobnie nie, choć są tradycyjnie uznawani za świętych w chrześcijaństwie. Bibliści skłaniają się do tezy, że opowieść o pokłonie Trzech Królów, Mędrców lub Magów jest literacką formą katechezy. Tradycja o objawieniu się przybyszom ze Wschodu kształtowała się przez wieki: w III w. Orygenes uznał, że było ich trzech, na początku VI w. stwierdzono, że byli królami, w X w. otrzymali imiona Kacper, Melchior i Baltazar. W XV wieku przyporządkowano im ojczyzny: Kacper odtąd reprezentował Afrykę (i jest przedstawiany jako Murzyn), Melchior pochodził z Azji, a Baltazar z Europy. Ciekawostką jest, że w III wieku święto Trzech Króli obchodzono wraz z Bożym Narodzeniem. Podział na dwie odrębne uroczystości wprowadzono dopiero pod koniec IV w.

Zwyczaje stare i nowe

Na pamiątkę darów Trzech Mędrców 6 stycznia święci się złoto, kadzidło i mirrę. Niegdyś poświęconym kadzidłem okadzano domy i obejścia, aby zapewnić sobie ochronę przed nieszczęściami i chorobami. Poświęcone złoto również miało chronić przed chorobą i działaniami złego. W późniejszym czasie zaczęto również święcić kredę, którą po powrocie do domu zapisywało się na drzwiach wejściowych rok oraz litery K+M+B lub C+M+B. Rozwinięcie tego skrótu bywa interpretowane w różny sposób. Najczęściej mówi się, że są to inicjały Kacpra, Melchiora i Baltazara. Inne rozwinięcie to Christus Mansionem Benedicat, czyli łacińskie życzenie „Niech Chrystus błogosławi temu domowi”. Pojawiają się także inne interpretacje tego zwyczaju.

Na dworach i w miastach 6 stycznia istniał niegdyś zwyczaj króla migdałowego. Na ten dzień przygotowywano specjalne ciasto, w którym ukryty był cały migdał. Kto znalazł orzech w swoim kawałku, zostawał „królem”. Miał prawo wybrać swoją damę, decydować o zabawach, niekiedy także rozdawał drobne podarunki. W wielu krajach właśnie dopiero 6 stycznia wręcza się prezenty – tak na przykład obchodzone jest święto Trzech Króli w Hiszpanii. We Włoszech dzieci obdarowywane są tego dnia słodyczami, a w Finlandii – wszyscy jedzą tradycyjne ciasteczka piparkaut.
Najnowszym zwyczajem związanym ze świętem są orszaki Trzech Króli organizowane w wielu miastach Polski i świata. Orszak, na którego czele idą postacie związane z narodzeniem Pana Jezusa, ma charakter ulicznych jasełek. Najdłuższe tradycje mają orszaki w Hiszpanii, a w Polsce zaczęto organizować je dopiero kilkanaście lat temu.

Dzień Trzech Króli zamykał okres świętowania Bożego Narodzenia. Zwyczaj ten pochodzi jeszcze z czasów pogańskich, kiedy to po 12 dniach kończono zimowe świętowanie Szczodrych Godów – stąd 6 stycznia bywa nazywany szczodrym dniem. Wówczas świętowano bez przerwy, a praca w te dni miała przynosić nieszczęście domownikom. Choć zwyczaje się zmieniły, nazwa przedchrześcijańskiego święta pozostała obecna w polskiej tradycji. W okresie po Bożym Narodzeniu w wielu regionach Polski piekło się szczodroki, czyli specjalne bułki lub placki, które umilały świąteczne wieczory i były podarunkiem dla odwiedzających domy kolędników. W pierwszych dniach Nowego Roku do drzwi mogli zapukać szczodroki – kolędnicy, najczęściej ubrani w słomiane stroje, niosący dobre życzenia dla całego domostwa.
6 stycznia jednocześnie zamykał jeden i otwierał kolejny wyjątkowy okres w roku: karnawał. Nastał bowiem czas radości, zabawy, muzyki i tańca!

oprac. Elżbieta Żywczyk