Tak wyglądał Elbląg w 1890 roku

W wydanym w 1890 r. w Lipsku wielotomowym leksykonie Meyersa zamieszczono dosyć szczegółowy opis Elbląga, z uwarunkowaniami aktualnymi na koniec XIX wieku. Czytamy tam m.in.: „Elbląg to rzeka w Prusach Zachodnich wypływająca z jeziora Druzno, ma 18 km długości, jest spławna i na północ od Elbląga wpływa do Zalewu Fryskiego [Świeżego, Wiślanego].

Elbląg to ważne miasto handlowe i portowe, siedziba powiatu ziemskiego, w gdańskiej rejencji rządowej, w Prusach Zachodnich. Miasto leży przy linii kolejowej Tczew-Królewiec, położone jest przyjaznej okolicy, składa się z następujących części: Stare Miasto, Nowe Miasto, Wyspa Spichrzów oraz z 3 przedmieść wewnętrznych i 11 przedmieść zewnętrznych. Spośród 13 kościołów, jest kościół NMP i 7 innych kościołów ewangelickich, 1 kościół katolicki św. Mikołaja, 4 domy modlitewne różnych sekt oraz Synagoga.

Miasto ma pięć szpitali i kilka fundacji, spośród których najważniejszy jest Szpital Św. Ducha oraz bogato dotowana Fundacja Pott-Cowle, zajmująca się opieką nad biednymi dziećmi. Elbląg liczy 38.035 mieszkańców, łącznie z garnizonem (2 Szwadrony Ułanów Nr. 8), w tym 6612 katolików, 549 Żydów i 325 Mennonitów oraz dysydentów. Duże znaczenie ma tutejszy nowoczesny przemysł, stale się rozwijający. Przede wszystkim stocznia, która w 1884 r. wybudowała 11 parowców i 6 torpedowców, również przemysł metalowy, walcownie stali i mosiądzu, blachownia, fabryki maszyn i młyn olejowy.

Znaczącą rolę odgrywa także fabryka cygar i przemysł lniarski. Spośród wielu targów, należy wymienić targ bydłem rzeźnym. Żegluga śródlądowa w wyniku uruchomienia w 1860 r. Kanału Oberlandzkiego (Elbląskiego) niepomiernie wzrosła. Dla potrzeb ruchu statków na Mierzei Fryskiej [Wiślanej] wybudowano w latach 1877-1884 molo o długości 320 metrów i szerokości pięciu metrów. Rozwija się handel w oparciu o płody rolne, ale jest w znacznym stopniu ograniczany z uwagi na bliskość Gdańska i Królewca. W 1884 r. drogą morską wyekspediowano 93,890 metrowych centnarów [1 metrowy centnar (podwójny centnar) = 100 kg] towarów, a transportem śródlądowym 61,360 metrowych centnarów. Dużą rolę odgrywa tutaj spław drewna, za rok 1884 objął on 30,393 m3.

Elbląg ma połączenia statkami parowymi z Gdańskiem, Królewcem i Szczecinem. Wśród szkół wyższych w Elblągu znajduje się gimnazjum, gimnazjum realne, seminarium nauczycielskie, 13 szkół gminnych (powszechnych) i szkoła dla głuchoniemych. Biblioteka Miejska ma ponad 25 tysięcy tomów. Jest tutaj siedziba sądu ziemskiego obejmującego 8 sądów okręgowych (Elbląg, Dzierzgoń, Iława, Malbork, Prabuty, Susz, Sztum i Nowy Dwór Gdański), jest placówka Banku Rzeszy i urzędu podatkowego. W Elblągu znajduje się urząd rejestrowy statków obejmujący tzw. Okręg Nadzalewowy – od Tolkmicka do ujścia Nogatu.

Okolica miasta jest bardzo atrakcyjna, romantyczny Vogelsang (Bażantarnia), ścieżki dla wędrowców koło Pęklewa i Kadyn z wieloma punktami widokowymi, z których podziwiać można kąpielisko morskie Kahlberg (Krynica Morska) i Mierzeję Fryską (Wiślaną)”.

Dalej w leksykonie Meyersa można przeczytać krótką notkę na temat historii Elbląga. Podkreśla się w niej, że miasto założyli kupcy przybyli z Lubeki i Bremy, że bardzo wcześnie należało już do Hanzy, co przyniosło mu zasobność i rozwój. Wspomina się, że od 1454 r. Elbląg znalazł się w granicach Polski, a król Kazimierz [Jagiellończyk] uczynił go stolicą województwa.

Od 1523 r. rada miejska określiła się po stronie Reformacji, aczkolwiek dopiero w r. 1558 zapewniono protestantom swobodę wyznawania wiary. Z powodu waśni z katolikami, elbląscy protestanci dwukrotnie przekazali miasto Szwedom, którzy opuścili je dopiero w 1660 r. Ale mimo tego Elbląg pozostawał już w latach 1657-1700 w zastawie Wielkiego Kurfirsta Fryderyka III. W 1710 r. miasto zajęły wojska carskiej Rosji, a następnie przeszło ono ponownie pod władzę polską. Ostatecznie w 1772 r., w wyniku I rozbioru Polski, Elbląg trafił pod władzę Prus.

Z cytowanej notatki o Elblągu zamieszczonej w wydanym w 1890 r. leksykonie Meyersa wynika, że przy jej opracowaniu autorzy sięgnęli między innymi do wielotomowego opracowania elbląskiego historyka M. G. Fuchsa „Opisanie Elbląga i jego okolicy” oraz Ch. E. Rhode „Powiat elbląski w ujęciu topograficznym, historycznym i statystycznym” z 1871 r. Notatka o Elblągu w wydanym dwa lata później (1892) leksykonie K. M. Brockhausa niewiele odbiega w swej treści od przedstawionej w niniejszym artykule.
Lech Słodownik