O początkach elbląskiego teatru

Wilhelm Gnapheus przyjechał do Elbląga w 1535 roku. To ważna data nie tylko w historii elbląskiej edukacji. W tym roku rajcy miejscy postanowili założyć pierwszą protestancką szkołę na terenie Prus – Gimnazjum Elbląskie.

Szkołę całkowicie niezależną od kościoła. I to właśnie Gnapheus został pierwszym rektorem tego Gimnazjum oraz stworzył program nauczania. Już wkrótce nazywano go popularnie „doktor Wilhelm”. Za najlepszy sposób budowania renomy Gimnazjum i ugruntowania jego popularności uznał przedstawienia w wykonaniu studentów. Wystawiane były w języku łacińskim przy ważnych okazjach, a oglądane przez znamienitych gości budowały obraz świetnej instytucji pedagogicznej.

Tak było między innymi przy okazji rocznicy napadu na miasto w 1521 r. (Große Anlauf) czy napadu gdańszczan w 1577 r. (Kleine Anlauf). Gdy więc Gnapheus razem ze studentami przygotował inscenizację swej sztuki, w Europie był to czas, kiedy po mrokach średniowiecza, teatr odzyskiwał prawo bytu. Aktorami byli studenci, ponieważ sztukami teatralnymi zajmowano się przede wszystkim na uniwersytetach. Występy sceniczne były integralnym elementem edukacji akademickiej. Mianem aktora określano w tamtych czasach człowieka, którego my nazywamy dzisiaj artystą cyrkowym…

Rektor Elbląskiego Gimnazjum Gnapheus zdawał sobie sprawę z tego, że to właśnie on jako pierwszy zapoznaje elblążan z teatrem. Dlatego też napisał nowy prolog sztuki Acolastus, w którym odwoływał się do klasycznych tekstów, a których niewyrobiona humanistycznie publiczność Prus po prostu nie znała. Prolog wygłosił on sam. Sztukę wystawiono we wrześniu 1536 r. na świętego Michała, czyli w okolicach 29 września, w czasie obrad Sejmiku Generalnego Prus Królewskich w Elblągu.
Było to pierwsze odnotowane przedstawienie teatralne w Elblągu, zrealizowane przy udziale studentów, a więc amatorów.

O scenie zawodowej nie było jeszcze mowy. Zakładany cel promocyjny osiągnięto, a na widowni zasiadło wielu znamienitych gości, mieszczan i posiadaczy ziemskich, na których widowisko zrobiło duże wrażenie. A trzeba dodać, że pierwsze sztuki teatralne wystawiano w języku łacińskim. Ich tematyka sięgała starożytności, scen biblijnych i historii lokalnej. Prawie wszyscy rektorzy Gimnazjum Elbląskiego aż do początku XIX w. byli autorami tekstów teatralnych i występowali razem z uczniami jako aktorzy.

Uczniowie klas starszych brali udział w sztukach teatralnych, deklamowali greckie i łacińskie teksty, śpiewali w partiach solowych i grupowych. A występy te odbywały się przed nobilitowanym audytorium, którym byli burmistrzowie, patrycjat i mecenasi tej szkoły. Autorami wystawianych dramatów w Gimnazjum byli tacy naukowcy jak Gnapheus, czy Georg Daniel Seyler. Elblążanka z urodzenia Dorothee Haedicke, w swojej książce wydanej w 2000 r. w Stade Aus Liebe zu Elbing, Geschichte in Geschichten aus der alten Ordens- und Hansestadt (Z miłości do Elbląga, Historie w historii ze starego zakonnego i hanzeatyckiego miasta) o pierwszym występie teatralnym napisała:

(…) Następnego przedpołudnia odbyło się długo oczekiwane zaprzysiężenie uczniów. Miało ono miejsce w dużej sali klasztoru brygidek, przyszłego audytorium do zajęć w klasach starszych. Dużo zaprzysiężonych już wcześniej uczniów wywodzących się nie tylko spośród elbląskiego mieszczaństwa i pochodzących z otaczających miasto dóbr ziemskich, lecz pochodzących z całych Prus, zajęło miejsca po prawej i lewej stronie mównicy. Wśród nich byli Johannes i Wilhelm von Alexwangen oraz Siegfried von Zehmen.

Honorowe miejsca na stallach zajął burmistrz miasta oraz rajcowie ze Starego i Nowego Miasta Elbląga. Także goście honorowi. Nieco z boku od nich siedział rektor Gnapheus ze swoim kolegium nauczycielskim. Pozostałą część sali zajęli ojcowie przyszłych gimnazjalistów. Niektórzy panowie przyszli ze swoimi żonami. Ale były to wyjątki. Uroczystość otworzył chorał i modlitwa. Następnie uroczyście przemówił burmistrz Jacob von Alexwangen i wprowadził nowego rektora na urząd. Po nim w imieniu stanów pruskich głos zabrał Achatius von Zehmen. Powiedział o wielkim wyróżnieniu, a jednocześnie o zadaniach i odpowiedzialności jaką bierze na siebie Elbląg w związku z założeniem Gimnazjum. Zamknął swoje wystąpienie słowami, „ta szkoła będzie kształciła prawdziwych obywateli, wierzących i pełnych charakteru, nie tylko dla dobra miasta Elbląga, lecz do całych Prus i wszystkich ziem niemieckich”.

Gdy rektor Gnapheus wszedł na mównicę, otaksował wzrokiem wszystkich zebranych i przemówił najpierw po łacinie, a następnie po niemiecku. Zapewnił zebranych, że nie zawiedzie pokładanego na nim zaufania, i że powierzonych mu chłopców wykształci na pobożnych i statecznych ludzi, na dobro ziemi pruskiej i na chwałę Bożą. Następnie Johannes von Alexwangen przedstawił nauczycieli. Klasy elementarne i niższe klasy łacińskie powierzono kantorowi Donatusowi i dwóm młodym
nauczycielom, panowi Andreasowi Neanderowi i panowi Johannesowi Sprengelowi. Zajęcia w trzeciej, drugiej i pierwszej klasie powierzono lekarzowi Christophowi Heylowi i samemu rektorowi (…) Johannes von Alexwangen nauczył się na pamięć swojej roli w uroczystym przedstawieniu Akulastus, które rektor Gnapheus osobiście napisał i które to miało swoją premierę podczas zjazdu stanów pruskich w 1536 r. w Elblągu.

Ta sztuka teatralna zredagowana w stylu klasycznym, traktowała o synu marnotrawnym. Odniosła wielki sukces i była tłumaczona na język niemiecki, angielski i francuski. Miała dużo wznowień i ugruntowała tradycję Gimnazjum Elbląskiego, w którym od tego czasu z okazji uroczystości prezentowano sztuki klasyczne dla mieszkańców miasta i całych Prus (…).
W upływającym 2016 r. Teatr w Elblągu im. Aleksandra Sewruka świętował 40-lecie samodzielnej sceny. Przy tej okazji odbyła się laudacja tzw. „elbląskiej trylogii teatralnej z aneksem”, czyli opracowania obejmującego dzieje teatru w Elblągu od 1536 r. do 2016 r. Niżej podpisany miał zaszczyt przedstawić dzieje tego teatru obejmujące lata 1536-1945.
Lech Słodownik