Śmiertelnie cenny bursztyn. Historia kopalni w Palmnikach

Za nami kolejne filmowe spotkanie „Elbląg na dużym ekranie”. Tym razem poświęcone było złotu północy, łzom bogów, jantarowi, czyli bursztynowi. A jak się okazuje Elbląg z wydobyciem, obróbką i handlem bursztynu związany jest od początku swych dziejów. Właśnie tędy prowadził szlak bursztynowy.

— Liczne znaleziska archeologiczne z IV i III w p.n.e. wskazują, że bursztyn tu obrabiano, a także nim handlowano. Pod koniec XIX wieku w Zalewie Kurońskim odkryto trzy tysiące różnych znalezisk bursztynniczych, pochodzących z okresu neolitu. Warsztaty bursztynnicze były również w osadzie Truso. Historycy twierdzą, że zanim powstał Gdańsk, to właśnie Elbląg był najważniejszym handlowym bursztynniczym portem — mówi Juliusz Marek, prowadzący cykl „Elbląg na dużym ekranie”.

A był to niezwykle cenny towar.
— Już Pliniusz Starszy (23 n.e) pisał już, że figurka człowieka wyrzeźbiona z bursztynu jest droższa od człowieka — opowiada Juliusz Marek. — Nie ma więc nic dziwnego w tym, że w Elblągu Krzyżacy ustanowili monopol na wydobywanie i posiadanie bursztynu. Dla przykładu: bursztyn wielkości małego palca był wart więcej niż wioska. Dlaczego? Przede wszystkim dlatego, że wówczas pozyskiwano go głównie przez wyławianie z morskich fal. To dawało mniejsze okazy niż dzisiejsze wydobycie przemysłowe.

Warto wiedzieć, że w ówczesnych czasach za nielegalne posiadanie bursztynu groziła kara śmierci. Wprowadził ją w Elblągu pierwszy Wielki Mistrz Krzyżacki Herman von Salza. Dopiero w 1811 r. państwo pruskie zniosło monopol na handel i wydobywanie bursztynu.

— Wówczas zaczęły się pojawiać się w Elblągu pierwsze prywatne firmy bursztynnicze — mówi Juliusz Marek.
Najbardziej znana z nich to spółka Stantien&Becker, która najpierw na Mierzei Kurońskiej, a potem w okolicy wsi Palmniki (dzisiaj Jantarnyj w obwodzie kaliningradzkim) wybudowała największą kopalnię bursztynu na świecie.
— Kopalnia Stantien&Becker w latach 30. ubiegłego wieku wydobywała około 650 ton bursztynu rocznie. Prowadzono również prace badawcze i naukowe, w tym celu spółka zatrudniała geologów — podkreśla Juliusz Marek.

Późniejsza historia kopalni Stantien&Becker jest równie ciekawa, co tragiczna.
— Rozegrała się tutaj tragedia, o której wiemy dopiero od kilku lat. Kiedy zbliżał się front, likwidowano obóz Stutthof i zacierano wszelkie ślady jego istnienia. Likwidacja obejmowała także więźniów. Jeden z tych marszy wyruszył na wschód. Osiem tysięcy żydowskich więźniarek i więźniów skierowano do kopalni w Palmnikach. Dotarło ich tam zaledwie trzy tysiące. W kopalni były dwie sztolnie i hitlerowcy wpadli na pomysł, by zapędzić do nich więźniów i zalać sztolnie wodą. Nie zgodzili się na to dyrektor i nadzorca kopalni, następnego dnia znaleziono ich martwych. Tego planu nie zrealizowano, ale wymyślono drugi, równie okrutny. Wpędzono więźniarki do Bałtyku, a młodym mieszkańcom okolicznych wsi rozdano wódkę oraz broń i kazano strzelać. Ciała kobiet jeszcze latem wydobywano z morza. Dopiero kilka lat temu ta sprawa wyszła na jaw i jeden z rzeźbiarzy żydowskiego pochodzenia ufundował w Palmnikach pomnik. Są to ręce wzniesione do nieba, na których wyryto numery obozowe. Z tych ośmiu tysięcy więźniów przeżyło siedem kobiet i jeden mężczyzna — mówi Juliusz Marek.

Tablica upamiętniająca więźniarki, do których strzelano 31 stycznia 1945 r. w nocy na plaży

Zimą 1945 r. kopalnie zajęli Rosjanie.
— Bursztynu używali jak węgla, po prostu nim palili, żeby się rozgrzać — mówi Juliusz Marek. — Niektórzy żołnierze pochodzili z dalekich zakątków Azji i może po raz pierwszy widzieli bursztyn, nie znali jego wartości, a palił się dobrze, do tego pachniał wspaniale. W 1947 r. urządzono w kopalnie łagier dla więźniów wielu narodowości, także dla niepokornych Rosjan. W strasznych warunkach przygotowywali kopalnię do ponownego uruchomienia. W 1948 r. ruszyła ona ponownie i funkcjonuje do dzisiaj. Dzisiaj najcenniejsze kawałki bursztynu wysyłane są do moskiewskiego skarbca. Nazywane są głowami, ze względu na ich wielkość — dodaje.

Jak dzisiaj funkcjonuje kopalnia w Palmnikacha?
— Nazywa się Jantarnyj Kombinat nr 9, cyfra pochodzi od numeru dawnego łagru. Ekipa telewizyjna z Elbląga odwiedziła go jeszcze w czasach ZSRR. Dzisiaj wydobywa się tam 350 ton bursztynu rocznie. Jest to też miejsce ważne turystycznie dla obwodu kaliningradzkiego. W pobliżu jest jezioro, w którym można nurkować i oglądać zatopione niemieckie maszyny kopalniane — relacjonuje Juliusz Marek. — Sam kombinat również można zwiedzić. Po upadku Związku Radzieckiego przyznano, że w kopalni były bardzo słabe normy organizacyjne i techniczne, dlatego ze 100 kg wydobywanego bursztynu tylko 10 kg nadawało się do obróbki. Z tych dziesięciu w kombinacie pozostaje jeden kilogram, reszta jest wykradana przez pracowników. Zdarza się, że nie dostają oni przez pół roku wypłaty, a żeby załapać się tam do pracy, trzeba płacić słone łapówki w tysiącach dolarów. Tak bardzo opłaca się tam pracować za darmo. Tak to funkcjonuje do dzisiaj — dodaje.

Zalana kopalnia bursztynu Jantarnyj
daw
Czytaj e-wydanie