Kanał Elbląski: Odkrywamy zasady działania pięciu pochylni

Budując Kanał Elbląski, jego twórcy musieli rozwiązać podstawowy problem — jak pokonać spadek 99.5 m na krótkim odcinku około 9 km między Buczyńcem a Jeleniami. Początkowo zakładano budowę 32 śluz komorowych. Do 1850 wykonano 5 śluz. Już w trakcie prac projektowych pomysł budowy śluz budził poważne wątpliwości. Duży problem stanowiło zaopatrzenie w wodę w ilościach niezbędnych do śluzowania statków.

Pomysł na pochylnie

Projekt budowy pochylni narodził się w 1850 po powrocie budowniczego kanału, George’a Jacoba Steenke z podróży do Anglii i USA. Rozwijając idee techniczne pochylni na Kanale Morissa, zaproponował budowę pochylni typu suchego. Miało to polegać na pokonywaniu przez jednostkę pływającą różnych poziomów po torowisku ułożonym na specjalnym wózku (na pochylniach „mokrych” statek pokonuje różnicę poziomów po torowisku, ale w komorze wypełnionej wodą). Początkowo wybudowano cztery pochylnie: Jelenie, Oleśnicę, Kąty i Buczyniec. Pochylnie Całuny oddano do użytku w 1883.

Przyjęte rozwiązanie — pochylnia z grzbietem suchym — spowodowało, że zużycie wody na napęd kół wodnych (lub turbiny) jest 5-cio krotnie niższe, niż byłoby niezbędne w śluzach.

Każda pochylnia składa się z dwu równoległe poprowadzonych torowisk, łączących stanowisko górne z dolnym. Na torowiskach poruszają się dwa wózki. Tory biorą swój początek na górnym stanowisku (jeszcze pod wodą), przechodzą przez grzbiet (szczyt) pochylni i schodzą do dolnego stanowiska, kończąc się pod wodą. Na każdym torze porusza się wózek przeciągany liną stalową pomiędzy górnym a dolnym stanowiskiem.

Wózki połączone są ze sobą liną. Jeden koniec przyłączony jest do wózka od strony dolnej wody, potem lina biegnie do filaru kół linowych na stanowisku dolnym, by następnie po przejściu przez koło zwrotne na filarze drugim końcem być podłączonym do drugiego wózka.

Dla poruszania wózków wykorzystano różnicę poziomów pomiędzy dwoma stanowiskami. Siłą napędową jest koło wodne (turbina w przypadku pochylni Całuny). Woda z rurociągu trafia do tzw. skrzyni wodnej, a następnie spada na łopatki koła wodnego, uruchamiając ruch koła. Koło wodne ma średnicę ok. 8 m i szerokość ok. 5 m.

Od strony wody górnej do wózków przymocowano liny stalowe, które doprowadzone są do bębna linowego umieszczonego w budynku maszynowni. Liny te nawinięte są na bęben przeciwbieżnie, dzięki czemu przy obrocie bębna — jedna lina nawija się na bęben, a druga rozwija. Umożliwia to jednoczesny ruch wózków na pochylni w przeciwnych kierunkach. Przeciąganie jednego wózka ze stanowiska dolnego na górne odbywa się jednocześnie z przeciąganiem drugiego wózka ze stanowiska górnego na dolne.

Do koła wodnego przytwierdzone jest koło zębate — wieniec, współpracujące z szeregiem przekładni zębatych — przenoszących ruch koła wodnego na ruch bębna linowego. W związku z tym, że koło wodne obraca się tylko w jednym kierunku obrotu bębna linowego (a tym samym i kierunku jazdy wózka) osiąga się przez odpowiednie sprzęgnięcie przekładni za pomocą sprzęgła kłowego.

Pochylnia Buczyniec położona jest między 36 a 37 km Kanału Elbląskiego. Jest pierwszą pochylnią kanału, licząc od Miłomłyna. Na jej terenie znajduje się m.in. budynek Izby Historii Kanału Elbląskiego, a w nim ekspozycja prezentująca historię oraz informacje o technicznych aspektach działania kanału. Podstawowe parametry pochylni to: różnica poziomów 20,6 m i długość torów 490 m.

Opracowano na podstawie „Kanał Elbląski. Cud Hydrotechniki” PGWWP