To trzeba zobaczyć: Most, źródełko i dziurawy zamek, czyli wycieczka do Pieniężna

Pieniężno to małe miasteczko na Warmii liczące około trzech tysięcy mieszkańców i często określane mianem Feniksa, który podnosi się z popiołów. A to za sprawą licznych najazdów, bombardowań i plądrowań, które od wieków nawiedzały tę miejscowość, by po każdym upadku odrodziła się na nowo. Niektórzy doszukiwali się nawet klątwy w pierwotnej nazwie miasta — Melcekuke, co w wolnym tłumaczeniu oznacza Czarci Las (melco, malko — las, zarośla; kuke — czart, diabeł). Kto wie? Przecież w każdej legendzie jest podobno ziarnko prawy. Odkryte tu cmentarzysko wskazuje na to, że Pieniężno należy do prastarych osad i stanowiło prawdopodobnie pogańskie miejsce kultu duchów podziemnych.

Niemieccy koloniści osadzeni w Pieniężnie po lokacji miasta przez Krzyżaków przyswoili nazwę miejscowości fonetycznie jako Mehlsack („worek mąki”). Nazwa ta w spolszczonej formie Melzak lub Mąkowory funkcjonowała do roku 1947. Srebrne worki mąki widnieją w herbie Pieniężna, który znalazł się na pieczęci miejskiej z XIV wieku. W 1947 nazwę zmieniono na Pieniężno, na cześć Seweryna Pieniężnego juniora – wydawcy przedwojennej Gazety Olsztyńskiej i wybitnie zasłużonego działacza Warmii. Co ciekawe, postać ta nie miała tak naprawdę nic wspólnego z miasteczkiem. W 2021 roku odsłonięto tablicę upamiętniającą patrona miasta.

Jednym z najciekawszych obiektów znajdujących się w Pieniężnie jest zamek Kapituły Warmińskiej, zbudowany przez biskupów warmińskich w pierwszej połowie XIV wieku. W 1518 i 1519 roku zamieszkiwał w nim Mikołaj Kopernik. Zabytkowa budowla niszczeje od lat. Co ciekawe, w 2016 roku dziurawy dach zamku stał się inspiracją dla zespołu TARAKA, znanego obecnie głównie z utworu „Podaj rękę Ukrainie”, zaśpiewanego na Majdanie w 2014 roku. W zamku TARAKA nagrał teledysk do piosenki „In the rain”. Podsumowując — okazuje się, że nawet dziura w dachu może mieć swoje pięć minut. Na szczęście dla zamku, a niekoniecznie dla inwencji twórczej artystów, dziura w ostatnim czasie została załatana.

Pozostałe zabytki warte uwagi to: ratusz z XIV–XV wieku, kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła z XIV wieku, wieża kościelna z lat 1844–1851 i zabytkowa wieża ciśnień z 1905 roku. Dla mieszkańców gminy Pieniężno oraz sąsiednich miejscowości, którzy zostali licznie przesiedleni na te tereny w ramach akcji „Wisła”, istotnym elementem miasteczka jest cerkiew grekokatolicka pw. św. Michała, słynąca z pięknych nabożeństw.

Ale to nie wszystko. Jedną z niezaprzeczalnych atrakcji Pieniężna jest Muzeum Etnograficzne księży werbistów – misjonarzy. Kupując bilet wstępu, można poznać cały świat w ciągu zaledwie godziny. Muzeum posiada eksponaty ze wszystkich kontynentów: stroje, figurki, instrumenty muzyczne, a nawet buty szamana. Cóż — nie trzeba jechać do Nowej Gwinei czy Afryki — wystarczy odwiedzić Muzeum Misyjne w Pieniężnie na Warmii.

Często przeglądając różne blogi podróżnicze, można przeczytać, że nie warto jechać do Pieniężna ani jego okolic — to nieprawda. Niezaprzeczalną atrakcją gminy jest Dolina rzeki Wałszy. Jest to jeden z najstarszych rezerwatów w Europie – podlegał ochronie już w roku 1907. Wałsza jest niewielką rzeką, o nietypowym — jak na niziny — górskim charakterze. Na terenie rezerwatu, trzy kilometry od Pieniężna znajduje się zabytkowa kapliczka ufundowana w 1826 roku przez rodzinę Ghermnów. Nazwano ją Kapliczką przy Cudownym Źródle. A wszystko za sprawą źródła siarczano-żelazistego, któremu przypisuje się właściwości lecznicze. Ze strumieniem wiąże się legenda, której przekaz mówi, iż w czasie pożogi wojennej kilku chorych, którzy nie mogli ratować się ucieczką, schroniło się w pobliżu dzisiejszej kapliczki i, żywiąc się leśną roślinnością i pijąc wodę ze źródła — pomimo niesprzyjających warunków — w szybkim tempie wracali do zdrowia. Swoje uzdrowienie przypisali cudownym właściwościom wody, którą pili. Według innego przekazu ludowego woda przywróciła ślepcowi wzrok. Ludzie, wierząc w cudowną moc źródła, odbywali do niej liczne pielgrzymki, zwłaszcza po uroczystościach odpustowych. Wielu okolicznych mieszkańców wciąż mocno wierzy w uzdrawiającą moc wody i regularnie przychodzi na teren rezerwatu, by uzupełnić jej zapas. Współczesne badania chemiczne wykazały, że woda ma rzeczywiście właściwości lecznicze.

Nad rzeką Wałszą, nad doliną rezerwatu wznosi się prawdopodobnie najwyższy czynny most kolejowy w Polsce. Ma 28 metrów wysokości i został oddany do użytku w 1884 roku wraz z jednotorową linią kolejową, łączącą Pieniężno z Braniewem. W 1945 most został wysadzony — jak się łatwo domyśleć — przez Niemców. Most odbudowano i oddano do użytku w marcu 1951 roku, obecnie linia kolejowa obsługuje pociągi na trasie Olsztyn – Braniewo. Przejażdżka kolejowa przez ponad 150-metrowy most, w dole płynąca rzeka z jasną zielenią nadbrzeżnych łąk i ciemną zielenią zarośli i drzew oraz strome zbocza doliny — to z pewnością prawdziwa uczta zmysłów dla podróżnych.

Stałym elementem krajobrazu gminy Pieniężno są liczne budowle małej architektury sakralnej. Często charakteryzując Warmię, wymienia się przydrożne kapliczki, zapominając o krzyżach, których też jest naprawdę sporo. W samej gminie Pieniężno jest ponad 200 kapliczek, krzyży i figur przydrożnych. Krajobraz ten w wielu miejscach nieprzekształcony i zawierający wiele elementów stanu pierwotnego jest bardzo ciekawy do turystycznego odkrywania. W często dzikiej i pustej scenerii widok samotnego krzyża czy kapliczki wymusza szereg pytań egzystencjalnych. Ich liczna obecność przy drogach gminy Pieniężno dla wielu staje się drogowskazem zarówno ziemskim, jak i niebiańskim.