Wysoczyzna Elbląska od A do Z: I jak irys, czyli kosaciec

I jak irys, czyli kosaciec
Pięknie pachnące irysy o dużych, barwnych kwiatach i charakterystycznych, szablastych liściach są ozdobą ogrodów w maju i czerwcu. Warto jednak wiedzieć, że w Polsce, na łąkach, nad brzegami wód, w zaroślach można napotkać dziko rosnące irysy, a właściwie kosaćce, gdyż 'Iris' to ich łacińska nazwa. Pochodzi ona od imienia greckiej boginki Iris (Irys), która była uosobieniem tęczy, a także przekazywała wieści i przynosiła wodę ze Styksu – rzeki płynącej przez Hades (krainę zmarłych).
Kosaćce mają charakterystyczną budowę kwiatów: trzy zewnętrzne listki (działki) okwiatu są wygięte na zewnątrz, a trzy wewnętrzne – wzniesione do góry. U dołu są one zrośnięte w rurkę. Część gatunków ma tzw. bródkę, czyli pasmo drobnych włosków rosnących wzdłuż środkowego nerwu zewnętrznych działek okwiatu.

Irysy dziko rosnące i ogrodowe
Na świecie jest kilkaset (wg jednych źródeł: ponad 200, według innych: ponad 300) gatunków irysów i liczne odmiany ogrodowe. U nas w kraju występuje kilka gatunków rosnących dziko, z czego część dawniej była uprawiana i zdziczała. Dwa gatunki kosaćców podlegają ścisłej ochronie gatunkowej. Są to: kosaciec bezlistny (Iris aphylla) oraz syberyjski (Iris sibirica). Ten pierwszy jest niezbyt wysoką rośliną (od 10 do 40 cm wysokości). Ma fioletowe, duże kwiaty (długości do 7 cm) z białawą lub jasnofioletową bródką. U nasady listki okwiatu są żyłkowane żółto lub czerwono. Kosaciec bezlistny ma liście wyrastające kłącza, natomiast nie ma liści łodygowych (stąd nazwa). Występuje w południowo-wschodniej Polsce i w Biebrzańskim Parku Narodowym, rośnie w miejscach silnie nasłonecznionych: na suchych murawach, zboczach i w skalistych miejscach. Z kolei kosaciec syberyjski (zwany także kosaczem) preferuje wilgotne łąki, torfowiska, zarośla wierzbowe czy nawet rowy melioracyjne. Ten gatunek również ma niebieskofioletowe, bezwonne kwiaty, mniejsze od kosaćca bezlistnego (do 4,5 cm długości), bez bródki. Ponadto ma dłuższe i węższe (trawiaste) liście i dorasta do 120 cm wysokości. Występuje w całej Polsce, choć najwięcej stanowisk jest na południu kraju.

Na Wysoczyźnie kosaciec żółty
Na terenie Parku Krajobrazowego Wysoczyzny Elbląskiej powszechnie występuje kosaciec żółty (Iris pseudoacorus) – gatunek typowy dla terenów wilgotnych. Można go spotkać w rowach, nad brzegami wód stojących lub wolno płynących, na terenach podmokłych, w szuwarach wzdłuż brzegu Zalewu Wiślanego i w olsach, czyli bagiennych lasach, w których drzewostanie dominuje olsza (olcha) czarna. To dość pospolity gatunek w całej Polsce. W przeciwieństwie do innych gatunków, które można spotkać w Polsce, ma on zawsze żółte kwiaty. Zewnętrzne listki okwiatu są szerokie, wewnętrzne – znacznie węższe. Podobnie jak kosaciec syberyjski, kosaciec żółty nie ma bródki, za to na zewnętrzne listki okwiatu mają pomarańczową plamę. To dość wysoka roślina osiągająca do 120 cm wysokości. Liście są szablaste, o szerokości 3 cm.
W naszym regionie stwierdzono także obecność kosaćca niemieckiego, zwanego także bródkowym (Iris germianica), od dawna uprawianego w ogrodach, obecnie zdziczałego. Ponieważ jest on mieszańcem kilku gatunków, może mieć kwiaty niebieskie, fioletowe lub (rzadziej) żółte, ale zawsze z żółtą bródką. Według Mariana Nowińskiego wysuszone i obłupione z kory kłącza tego kosaćca, zwane korzeniem fiołkowym (z uwagi na fiołkowy zapach), były używane jako gryzak dla ząbkujących niemowlaków (łagodził swędzenie i podrażnienia).

Szerokie zastosowanie
Zbierane wiosną lub jesienią, a następnie ususzone kłącza irysów (germańskiego, żółtego i innych) były kiedyś stosowane w lecznictwie jako środek odkażający (bakterio- i wirusobójczy), przeciwzapalny, wykrztuśny, a także moczopędny, żółciopędny i oczyszczający z toksyn organizm. Kosaciec ma również właściwości nasenne i uspokajające. Jest stosowany w chorobach układu oddechowego. Trzeba jednak pamiętać, że w większych dawkach jest to roślina trująca (szczególnie świeża), a jej sok może drażnić skórę. Ponieważ kosaciec żółty ma silne działanie, nie powinien być stosowany przez kobiety w ciąży i karmiące. Dla potrzeb leczniczych można stosować także kwiaty kosaćców, które mają podobne działanie jak kłącza. Ususzone kwiaty były dawniej stosowane również do barwienia skór i papieru. Irysy stosuje się również w przemyśle kosmetycznym i perfumeryjnym.

Hanna Kruk
Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej

A w piątek 26 maja przeczytacie o jeleniu sika – gatunku występującym na Wysoczyźnie Elbląskiej od 1910 roku dzięki cesarzowi Japonii.

Turystyczne Abecadło z Parkiem Krajobrazowym Wysoczyzny Elbląskiej:

A jak Abegg

B jak bielik

C jak cesarz

D jak dzięcioł

E jak Elbląskie Towarzystwo Starożytności

F jak flora wiosenna

G jak głazy narzutowe

H jak Hoggo

Wysoczyznę Elbląską polecamy zwiedzać przy pomocy aplikacji Kraina Buka. To idealny przewodnik dla wszystkich aktywnych turystów, chcących poznać urokliwe miejsca i zakątki Wysoczyzny Elbląskiej. Aplikacja pokaże najciekawsze miejsca, zabytki, pomniki przyrody i inne okoliczne atrakcje do odkrycia w trakcie urlopu lub wolnego weekendu. Zeskanuj kod QR, by pobrać aplikację na swój telefon.