Wysoczyzna Elbląska od A do Z 2024: D jak domy podcieniowe

D jak domy podcieniowe
Z powodu zmiany granic po roku 1772 domy podcieniowe powstawały już bardzo licznie, także na terenie Wysoczyzny. Ich popularność rosła, by ostatecznie przeważać w budownictwie wiejskim. Początkowo drewniane, później przebudowywane na ceglane.

Strojne gospodynie
Elementem charakterystycznym dla tego typu budownictwa, jak wynika z nazwy, jest podcień. Jego usytuowanie w bryle budynku miało związek ze sposobem użytkowania bądź aktualną modą. Orientowany był zwykle na zachód. Pełnił funkcję dodatkowego spichlerza czy też pokoju letniego. Czoło podcienia, wykończone tak zwanym fachwerkiem, podzielone było przez finezyjne układy konstrukcji słupowo-ryglowych. Niezwykle zdobne i dekoracyjne, jak „strojne gospodynie”, domy były usytuowane w centralnej części wsi. Według miejscowych opowieści to ilość słupów podtrzymujących podcień określała zamożność właścicieli, ponieważ można było przeliczyć, ile ziemi posiadali. Słupy zwykle były bogato rzeźbione, w ilości od czterech do ośmiu i pełniły funkcję strażników stabilności owej wystawki. Często stylizowane na modłę antyczną, wzmocnione deskowaniem na przykład w kształcie draperii. Na taki kunszt ciesielski mogli sobie pozwolić jedynie najzamożniejsi mieszkańcy wsi. Wnętrze domostwa dzieliło się zwykle na główną izbę, w której toczyło się życie rodzinne i która miała bogatsze wyposażenie, następnie sień reprezentacyjną i gospodarczą oraz białą i czarną kuchnię. W tej ostatniej, usytuowanej w centrum budynku, gotowano na otwartym palenisku, nad którym wznosił się komin.

Domy podcieniowe na terenie PKWE
Obecnie domy podcieniowe na Wysoczyźnie Elbląskiej możemy jeszcze oglądać we wsiach Kamionek Wielki, Łęcze, Pagórki oraz Huta Żuławska i Kamiennik Wielki (otulina PKWE), a także Elbląg – Próchnik. Według tłumaczenia z pierwszej tzw. książki ojczyźnianej, czyli historii elbląskiego powiatu wiejskiego z 1925 r. autorstwa Eugena Gustava Kerstana, na początku XX w. we wsi Łęcze znajdowało się jeszcze piętnaście domów podcieniowych. W latach 60. XX w. było ich już osiem, a w 1971 r. do rejestru zabytków wpisano już tylko pięć obiektów, w tym dwa gospodarcze. Jeden z tych budynków gospodarczych stanowi przykład, że podcień z wystawką stawiano także przed oborami. Wybudowana w I połowie XIX w. ceglana obora z drewnianą stodołą (stodoła została rozebrana) posiada podcień przy ścianie wzdłużnej. Budynek obecnie jest w bardzo złym stanie.

W dzielnicy Elbląga – Próchniku sytuacja wygląda podobnie. Te najstarsze, bo z początku XIX w. są w najgorszym stanie. Jeden z nich jest niezamieszkały i popada w ruinę. W kolejnym podcień podparty jest konstrukcją, a to, co najpiękniejsze, czyli jego czoło, zasłonięte całkowicie matą zabezpieczającą i porośnięte bluszczem. W bardzo dobrym stanie jest za to budynek wzniesiony w 1938 r.
Amatorom domów podcieniowych polecam także wycieczkę do pozostałych z wymienionych miejscowości. Póki jeszcze jest co oglądać…

Koniec epoki
Niestety ta spuścizna chyli się ku upadkowi. „Strojne gospodynie” już nie cieszą oka; rzadko która miała szczęście, by zachować dawny blichtr. Żal patrzeć, gdy coraz to kolejne popadają w ruinę. Ich obecni właściciele często borykają się z problemami nie do przejścia, by utrzymać budynki w dobrym stanie. Niewiele takich domów możemy dzisiaj oglądać w dobrej kondycji. Dawne dziedzictwo kulturowe wymaga szybkiej interwencji, inaczej odejdzie w zapomnienie. Potrzebny jest pomysł i niemałe fundusze. Być może znajdzie się ktoś odważny, komu ich los jest bliski sercu, bo jak czytamy z kart ewidencji zabytków, już w latach 90. ubiegłego wieku zalecano objęcie budynków programem ratowniczych prac remontowych.

Karolina Galińska
Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej

WYSOCZYZNA ELBLĄSKA OD A DO Z:

Wysoczyznę Elbląską polecamy zwiedzać przy pomocy aplikacji Kraina Buka. To idealny przewodnik dla wszystkich aktywnych turystów, chcących poznać urokliwe miejsca i zakątki Wysoczyzny Elbląskiej. Aplikacja pokaże najciekawsze miejsca, zabytki, pomniki przyrody i inne okoliczne atrakcje do odkrycia w trakcie urlopu lub wolnego weekendu. Zeskanuj kod QR, by pobrać aplikację na swój telefon.