Wysoczyzna Elbląska od A do Z 2024: F jak folwarki
2024-04-20 08:00:00(ost. akt: 2024-04-26 19:17:14)
Wędrówkę po folwarkach Wysoczyzny Elbląskiej zaczniemy od Bogdańca, majątku położonego na stoku łagodnie opadającym ku Zalewowi, między Nadbrzeżem a Suchaczem. Do dziś jest to piękne miejsce o malowniczej rzeźbie terenu, wielu punktach widokowych, roztaczających się na Zalew Wiślany, Żuławy i Mierzeję.
Wysoczyzna Elbląska zaskakuje tajemniczymi leśnymi ścieżkami i panoramicznymi widokami. Liczne szlaki piesze i rowerowe prowadzą przez najbardziej atrakcyjne turystycznie wzgórza między Elblągiem a Tolkmickiem, dlatego poświęcamy im cykl „Poznaj Wysoczyznę Elbląską od A do Z!”, który specjalnie dla naszych Czytelników tworzy zespół Parku Krajobrazowego Wysoczyzny Elbląskiej.
F JAK FOLWARKI
Wędrówkę po folwarkach Wysoczyzny Elbląskiej zaczniemy od Bogdańca, majątku położonego na stoku łagodnie opadającym ku Zalewowi, między Nadbrzeżem a Suchaczem. Do dziś jest to piękne miejsce o malowniczej rzeźbie terenu, wielu punktach widokowych, roztaczających się na Zalew Wiślany, Żuławy i Mierzeję.
Zespół folwarku powstał w XVIII w. jako zaplecze uzdrowiska w Nadbrzeżu. Postacią, która przyczyniła się do rozkwitu majątku w Bogdańcu był niewątpliwie Karl Schmidt, mistrz murarski i radca elbląski, który w 1872 roku, odkupił posiadłość z niewielką cegielnią. Ten wyniesiony obszar, pierwotnie nazywany Górą Klejową później zaczął funkcjonować pod nazwą Hohenhaff - miejsce górujące nad Zatoką.
Ów majątek był przez Schmidtów skrupulatnie powiększany (na początku XX w. obejmował 96 ha) i rozbudowywany, by stać się bardziej znamienitym niż majątek z którego się wywodził. Dwór był wiejską siedzibą rodziny i miejscem z którego zarządzano cegielnią. Sukcesywnie powstawały kolejne zabudowania inwentarskie gospodarstwa hodowlanego i sadowniczego. Założenie folwarczne obejmowało czworobok budynków z pierwszą siedzibą właścicieli, staw, parter trawiasty służący rekreacji, wzgórze z drugą siedzibą, 2 ha sadów owocowych, a także hektary ziemi, pastwisk, lasów.
Ów majątek był przez Schmidtów skrupulatnie powiększany (na początku XX w. obejmował 96 ha) i rozbudowywany, by stać się bardziej znamienitym niż majątek z którego się wywodził. Dwór był wiejską siedzibą rodziny i miejscem z którego zarządzano cegielnią. Sukcesywnie powstawały kolejne zabudowania inwentarskie gospodarstwa hodowlanego i sadowniczego. Założenie folwarczne obejmowało czworobok budynków z pierwszą siedzibą właścicieli, staw, parter trawiasty służący rekreacji, wzgórze z drugą siedzibą, 2 ha sadów owocowych, a także hektary ziemi, pastwisk, lasów.
Podziwiając panoramę Zalewu Wiślanego z alei kasztanowej, zobaczymy pierwszy budynek z czerwonej cegły, stojący w najwyższym punkcie całego założenia, obecnie służy jako budynek mieszkalny. Pierwotnie był on siedzibą ostatniego z właścicieli – Ernsta Schmidta, powstałą na przełomie XIX i XX w. Drugą dominantą architektoniczną stanowią zabudowania usytuowane na niższej terasie, z pierwszą siedzibą właścicieli i ciekawą, ośmiokątną wieżyczką widokową na dachu stajni, dobudowaną w późniejszym czasie celem kontemplacji panoramy.
KIKOŁY – KADYNY – OSTROGÓRA – PAGÓRKI
Te cztery miejscowości: Kikoły, Kadyny, Ostrogóra i Pagórki, zostały powiązane ze sobą od XIX w., za sprawą jednego właściciela - Birknera, by ostatecznie wejść w posiadanie króla Prus i cesarza niemieckiego Wilhelma II Hohenzollerna.
Folwark w Kikołach (przysiółek wsi Kadyny) był zwany potocznie Kurzą Wsią, powstał prawdopodobnie już w XV w., należąc w owym czasie do starostwa tolkmickiego. Zmieniał wielokrotnie właścicieli, powiększany o kolejne morgi ziemi, by za 40 tyś. talarów wejść w posiadanie Artura Birknera i zostać przyłączonym do majątku kadyńskiego.
Te cztery miejscowości: Kikoły, Kadyny, Ostrogóra i Pagórki, zostały powiązane ze sobą od XIX w., za sprawą jednego właściciela - Birknera, by ostatecznie wejść w posiadanie króla Prus i cesarza niemieckiego Wilhelma II Hohenzollerna.
Folwark w Kikołach (przysiółek wsi Kadyny) był zwany potocznie Kurzą Wsią, powstał prawdopodobnie już w XV w., należąc w owym czasie do starostwa tolkmickiego. Zmieniał wielokrotnie właścicieli, powiększany o kolejne morgi ziemi, by za 40 tyś. talarów wejść w posiadanie Artura Birknera i zostać przyłączonym do majątku kadyńskiego.
Za czasów Birknera był to folwark z pięknym dworem i zabudowaniami gospodarczymi standardowo wzniesionymi wokół dziedzińca, młynem, stawami, bażantarnią i znaczną powierzchnią gruntów.
Kikoły są położone u podnóża Wysoczyzny Elbląskiej, z jednej strony napierają na nie lasy na wzniesieniach, a z drugiej okalają płaskie tereny biegnące w stronę Zalewu Wiślanego, całość przecina malowniczy potok Grabianka.
Na terenie należącym do folwarku, znajdowała się kapliczka nazywana „Pięć Lip”, według legend powstała za czasów rycerstwa. Do owej kapliczki w Kikołach od XVII w. prowadziła z Tolkmicka procesja dziękczynna dla św. Rocha jako uzdrowiciela w czasach dżumy. Pod koniec XIX w. doszło do pożaru, w którym spaliły się budynki gospodarcze, na ich odbudowę miały posłużyć materiały z rozbiórki kadyńskich budynków klasztoru franciszkanów.
Zespół dworsko folwarczny w Kadynach, najbardziej znany i okazały z folwarków na Wysoczyźnie Elbląskiej z budynkiem bramnym godnym cesarza i największą, pięknie zachowaną, murowaną stodołą w Europie. Folwark jest położony u wejścia Drogi Pięknych Widoków, prowadzącej przez Ostrogórę do Pagórek biegnącą między innymi przez rezerwat Kadyński Las.
Na wzniesieniu, później nazwanym Klasztorną Górą, w średniowieczu znajdował się gród staropruski, który Krzyżacy zdobyli i zniszczyli, zakładając folwark u jego podnóża. W XV w. dobra kadyńskie razem z m.in. folwarkami w Ostrogórze i Pagórkach otrzymał rycerz Jan Bażyński. Później zmieniały właścicieli, by w XIX w. trafić w ręce Daniela Birknera, który to przystąpił do znacznej rozbudowy budynków, strawionych przez pożar oraz dokupił folwark kikojski. Najznamienitszym jednak z właścicieli był cesarz Wilhelm, dzięki któremu cała wieś przeszła prawdziwą metamorfozę. Rozbudowano nie tylko zabudowania folwarczne, również rodziny robotników w nim pracujących otrzymały domy.
Do zabudowań za czasów cesarza należał kompleks stajni z punktem weterynaryjnym, obory, wozownie, spichlerz, stelmacharnie – warsztaty pracy rzemieślników, (cztery ostatnie później przebudowane na magazyn), park maszyn (później przebudowany na stajnie) z wybiegiem dla koni pośrodku oraz stodoła. Sama stodoła mierząca ponad 65 m długości na 16 m szerokości i wysoka na 15,20 m, posiadała napęd transportu zewnętrznym dźwigiem i suwnicą pod kalenicę dachu, którą były podnoszone całe wozy z sianem, by później do dźwigu podczepić kosz na słomę. Do budynków folwarcznych należała również gorzelnia z domem gorzelnianego, rządcówka, płatkarnia i kartoflarnia. Dziedziniec z zabudowaniami gospodarczymi folwarku, jest skomunikowany efektownym budynkiem bramnym z łącznikiem z przełomu XIX i XX w.
Według zapisów z 1945 r. do zasobów ziemskich gospodarstwa kadyńskiego należało 327 ha ziemi ornej, siedliska, ogrody, 67 ha lasów i 123 ha pastwisk. Łącznie zajmowało 517 ha terenu.
Majątek Ostrogóra był od początku powiązany z majątkiem kadyńskim. Folwark zlokalizowany jest malowniczo w połowie tzw. Drogi Pięknych Widoków prowadzącej z Kadyn do Pagórek, z pełnym wąwozów rezerwatem Buki Wysoczyzny Elbląskiej z jednej strony i pagórkowato ukształtowanym krajobrazem pól z pozostałych stron. Ze szczytu jednego z polnych wzniesień można podziwiać roztaczający się widok na Zalew Wiślany. Nieopodal w leśnych zastępach wiją się potoki Olszanka i Grabianka, a w rezerwacie odnajdziemy głaz narzutowy nazwany ‘Kamieniem Złotego Wina’.
Zabudowania standardowo zlokalizowane wokół centralnego dziedzińca, otoczonego budynkami gospodarczymi i dworem, nie zmieniły się praktycznie od XIX w. Głównego wjazdu na teren majątku ‘pilnują’ potężne dęby, pomniki przyrody, rosnące także przy stawie. Obecni właściciele urozmaicili otoczenie budynków o niską zieleń i żywopłoty grabowe.
Zabudowania standardowo zlokalizowane wokół centralnego dziedzińca, otoczonego budynkami gospodarczymi i dworem, nie zmieniły się praktycznie od XIX w. Głównego wjazdu na teren majątku ‘pilnują’ potężne dęby, pomniki przyrody, rosnące także przy stawie. Obecni właściciele urozmaicili otoczenie budynków o niską zieleń i żywopłoty grabowe.
Wznosząc się coraz wyżej, spacer po folwarkach kończymy we wsi Pagórki, położonej w połowie drogi Łęcze – Ogrodniki, która pierwotnie nazywała się Sarnie Góry, później Górki. Na południe od wsi znajduje się najwyższa na terenie Parku Krajobrazowego Wysoczyzny Elbląskiej Góra Chmielowa - 194 m n.p.m.
Niepozorna, zapomniana wieś, założona w XIV w. przez Zakon Krzyżacki, nigdy nie była samodzielnym majątkiem, od wieków należąca do włości kadyńskich. Układ wsi jest układem typowo folwarcznym, z którego zabudowań pozostały jedynie potężna trzykondygnacyjna obora i stajnia, powstałe na początku XX w.
FOLWARKI WCZORAJ I DZIŚ
Folwarki na Wysoczyźnie Elbląskiej po 1945 roku, podobnie jak na pozostałych terenach Polski przechodziły na rzecz Państwowego Gospodarstwa Rolnego. W Kadynach utworzono Powiatową Żeńską Szkołę Gospodarstwa Wiejskiego, a majątek kadyński jak i kikolski, podlegał pod Szkołę Główną Gospodarstwa Wiejskiego z siedzibą w Warszawie. W Kadynach, Pagórkach i Kikołach - została powołana Państwowa Stadnina koni w Kadynach. Ostrogóra również trafiła do Państwowego Gospodarstwa Rolnego następnie Państwowej Stadniny Koni.
Kres świetności folwarku w Bogdańcu również nadszedł z rokiem 1945. Pomimo tego, że samo gospodarstwo nie zostało zniszczone, jego losy bywały różne.
Cały majątek ruchomy został przejęty przez tzw. służby ‘trofiejne’ w ‘45, a majątek nieruchomy był dzierżawiony bądź służył przebywającym po wojnie w Połoninach funkcjonariuszom NKWD i UB. W późniejszych latach powojennych w Bogdańcu powstało Gospodarstwo Pomocnicze dla Zasadniczej Szkoły Ogrodniczej utworzonej w Połoninach. W latach 80’tych nastąpił czas dewastacji, trafiły wówczas do Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa tak jak dobra kadyńskie. Ziemie zostały odłączone od zabudowań.
W latach 90 tych nastąpiły czasy prywatyzacji. Obecnie w dawnym folwarku kikolskim znajduje się prywatna stadnina koni z agroturystyką. Ostrogóra zyskała norweskiego właściciela, który odrestaurował budynki i zajął się hodowlą zwierząt, w tym koni arabskich.
W Kadynach z budynku gorzelni i domu gorzelnianego powstała restauracja i hotel, stajnie są użytkowane zgodnie z przeznaczeniem. Bogdaniec również trafił w prywatne ręce. Walory zabytkowe w postaci zabudowań zostały zachowane, dawny układ przestrzenny nadal jest czytelny. Ówczesne sady porastające tarasy, zajęły grunty uprawne, które następnie przechodzą w ostre wąwozy naturalnych lasów schodzących do Zalewu. Dawna zieleń wysoka okalająca siedziby porastają głównie samosiewy pierwotnie nasadzonych drzew.
Niepozorna, zapomniana wieś, założona w XIV w. przez Zakon Krzyżacki, nigdy nie była samodzielnym majątkiem, od wieków należąca do włości kadyńskich. Układ wsi jest układem typowo folwarcznym, z którego zabudowań pozostały jedynie potężna trzykondygnacyjna obora i stajnia, powstałe na początku XX w.
FOLWARKI WCZORAJ I DZIŚ
Folwarki na Wysoczyźnie Elbląskiej po 1945 roku, podobnie jak na pozostałych terenach Polski przechodziły na rzecz Państwowego Gospodarstwa Rolnego. W Kadynach utworzono Powiatową Żeńską Szkołę Gospodarstwa Wiejskiego, a majątek kadyński jak i kikolski, podlegał pod Szkołę Główną Gospodarstwa Wiejskiego z siedzibą w Warszawie. W Kadynach, Pagórkach i Kikołach - została powołana Państwowa Stadnina koni w Kadynach. Ostrogóra również trafiła do Państwowego Gospodarstwa Rolnego następnie Państwowej Stadniny Koni.
Kres świetności folwarku w Bogdańcu również nadszedł z rokiem 1945. Pomimo tego, że samo gospodarstwo nie zostało zniszczone, jego losy bywały różne.
Cały majątek ruchomy został przejęty przez tzw. służby ‘trofiejne’ w ‘45, a majątek nieruchomy był dzierżawiony bądź służył przebywającym po wojnie w Połoninach funkcjonariuszom NKWD i UB. W późniejszych latach powojennych w Bogdańcu powstało Gospodarstwo Pomocnicze dla Zasadniczej Szkoły Ogrodniczej utworzonej w Połoninach. W latach 80’tych nastąpił czas dewastacji, trafiły wówczas do Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa tak jak dobra kadyńskie. Ziemie zostały odłączone od zabudowań.
W latach 90 tych nastąpiły czasy prywatyzacji. Obecnie w dawnym folwarku kikolskim znajduje się prywatna stadnina koni z agroturystyką. Ostrogóra zyskała norweskiego właściciela, który odrestaurował budynki i zajął się hodowlą zwierząt, w tym koni arabskich.
W Kadynach z budynku gorzelni i domu gorzelnianego powstała restauracja i hotel, stajnie są użytkowane zgodnie z przeznaczeniem. Bogdaniec również trafił w prywatne ręce. Walory zabytkowe w postaci zabudowań zostały zachowane, dawny układ przestrzenny nadal jest czytelny. Ówczesne sady porastające tarasy, zajęły grunty uprawne, które następnie przechodzą w ostre wąwozy naturalnych lasów schodzących do Zalewu. Dawna zieleń wysoka okalająca siedziby porastają głównie samosiewy pierwotnie nasadzonych drzew.
Karolina Galińska
Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej
Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej
WYSOCZYZNA ELBLĄSKA OD A DO Z:
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Wysoczyzna Elbląska od A do Z: A jak Abegg
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Wysoczyzna Elbląska od A do Z: B jak bielik
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Wysoczyzna Elbląska od A do Z: C jak cesarz
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Wysoczyzna Elbląska od A do Z: D jak dzięcioł
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Wysoczyzna Elbląska od A do Z: E jak Elbląskie Towarzystwo Starożytności
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Wysoczyzna Elbląska od A do Z: F jak flora wiosenna
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Wysoczyzna Elbląska od A do Z: G jak głazy narzutowe
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Wysoczyzna Elbląska od A do Z: H jak Hoggo
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Wysoczyzna Elbląska od A do Z: I jak irys, czyli kosaciec
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Wysoczyzna Elbląska od A do Z: J jak jeleń sika
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Wysoczyzna Elbląska od A do Z: K jak kruszczyki
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Wysoczyzna Elbląska od A do Z: L jak lepiężnik
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Wysoczyzna Elbląska od A do Z: Ł jak Łęcze
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Wysoczyzna Elbląska od A do Z: M jak miodunka
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Wysoczyzna Elbląska od A do Z: N jak Natura 2000
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Wysoczyzna Elbląska od A do Z: O jak orzesznica
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Wysoczyzna Elbląska od A do Z: P jak pomniki przyrody
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Wysoczyzna Elbląska od A do Z: R jak rezerwat przyrody
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Wysoczyzna Elbląska od A do Z: S jak Szlak Kopernikowski
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Turystyczne ABC: Święty Kamień. To tutaj składano ofiary bogom
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Turystyczne ABC: Tojad rycerzem leśnych parowów
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Turystyczne ABC: Sowa mądra głowa czy świetny łowca?
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Wysoczyzna Elbląska od A do Z: W jak Wysoczyzna Elbląska
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Wysoczyzna Elbląska od A do Z: Z jak zaskroniec zwyczajny
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Wysoczyzna Elbląska od A do Z 2024: A jak aster solny
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Wysoczyzna Elbląska od A do Z 2024: B jak Bażantarnia
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Wysoczyzna Elbląska od A do Z 2024: C jak centuria
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Wysoczyzna Elbląska od A do Z 2024: D jak domy podcieniowe
PRZECZYTAJ KONIECZNIE:
Wysoczyzna Elbląska od A do Z 2024: E jak Elfrida
Wysoczyznę Elbląską polecamy zwiedzać przy pomocy aplikacji Kraina Buka. To idealny przewodnik dla wszystkich aktywnych turystów, chcących poznać urokliwe miejsca i zakątki Wysoczyzny Elbląskiej. Aplikacja pokaże najciekawsze miejsca, zabytki, pomniki przyrody i inne okoliczne atrakcje do odkrycia w trakcie urlopu lub wolnego weekendu. Zeskanuj kod QR, by pobrać aplikację na swój telefon.
Komentarze (0) pokaż wszystkie komentarze w serwisie
Komentarze dostępne tylko dla zalogowanych użytkowników. Zaloguj się.
Zaloguj się lub wejdź przez